سەبارەت

بەرهەمهێنەران

«هەڵەچنی ئاسۆ» یەکێکە لە بەرهەمەکانی «گرووپی توێژینەوەی ئاسۆسافت» کە لەسەر ئامراز و بەرنامەی پێویست بۆ تێگەیشتنی کۆمپیوتەر لە زمان کوردی و پەیوەندیی باشتری نێوان مرۆڤی کوردزمان و کۆمپیوتەر کار دەکەن.

دامەزرێنەر و پەرەپێدەری ئەم هەڵەچنە «ئاسۆ مەحموودی»یە کە ماستەری زمانناسیی کۆمپیوتەریی لە زانکۆی تاران خوێندووە.

هاوکارانی گرووپی توێژینەوەی ئاسۆسافت

• د. هادی وەیسی: سەرپەرشتیاری ئاسۆسافت، دکتۆرای ئەندازیاریی کۆمپیوتەر و مامۆستا لە زانکۆی تاران
• مورتەزا ناسرزادە: ماستەری زمانناسیی کۆمپیوتەری لە زانکۆی شەریفی تاران
• هاوڕێ حوسەینی: دکتۆرای زانستی کۆمپیوتەر لە زانکۆی Ryersonی کەنەدا
• ئارەش ئەمانی: ماستەری ژیریی دەستکرد لە زانکۆی ئازادی تاران
• محەممەد محەممەدئەمینی (ئاران ئەمینی): خوێندکاری دکتۆرای زانستی کۆمپیوتەر لە زانکۆی Avignonی فەرەنسا

چیرۆکی ئەم هەڵەچنە

• ساڵی ٢٠١٤، «ئاسۆ مەحموودی» لەسەر هەڵەچنی جیهانیی هانسپێڵ (HunSpell) بۆ زمانی کوردی کاری کرد. شێوازی کاری هانسپێڵ بەو جۆرەیە کە هەر ڕەگێکی وشە تەنیا دەتوانێت یەک پێشگر و دوو پاشگر بگرێت و ئەمە بۆ دابەزاندنی وردەکارییەکانی مۆرفۆلۆجیی کوردیی ناوەندی سیستەمێکی باش نییە و هەندێک جار، وشەیەکی هەڵە بە دروست دەناسێتەوە و هەندێک جاریش پێشنیازێک دروست دەکات کە بۆ خۆی هەڵەیە. هەروەها لە کوردیدا کاتێک هەندێک لە مۆرفیمەکان دەکەونە پاڵ یەک، گۆڕانکارییەک بەسەریاندا دێت کە بە هانسپێڵ جێبەجێ نابێت. بەداخەوە ئەم هەوڵە سەرکەوتوو نەبوو.
• لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٨دا، توێژینەوەی ماستەری «مورتەزا ناسرزادە» لە زانکۆی شەریفی تاران پێشکەش کرا کە بە وردی مۆرفۆلۆجیی کوردیی ناوەندی بە شێوەیەکی کۆمپیوتەری شی کردبووەوە.
• ساڵی ٢٠١٩، توێژینەوەی ماستەری «ئاسۆ مەحموودی» بە سەرپەرشتیی دکتۆر «هادی وەیسی» لە زانکۆی تاران پێشکەش کرا کە شێوازی دروستکردنی هەڵەچنی بۆ کوردیی ناوەندی پشکنیبوو. ئەمە بوو بە بنەمای کاری «هەڵەچنی ئاسۆ».
• ساڵی ٢٠٢٠، یەکەم تاقیکردنەوەی سەرهێڵی «هەڵەچنی ئاسۆ» ئامادە کرا.
• لە مانگی ١٢ی ساڵی ٢٠٢١، بەرنامەی سەرهێڵی «هەڵەچنی ئاسۆ» بەشێوەی گشتی خرایە بەردەستی بەکارهێنەران.

هەڵەچن بۆ زمانی کوردی

تا ئێستا چەند جار هەوڵی دروستکردنی هەڵەچن یان هەڵەگر (spell-checker) بۆ زمانی کوردی دراوە بەڵام هیچیان بەشێوەیەکی بەربڵاو نەخراونەتە بەردەستی بەکارهێنەکان و بەردڵی نووسەرانیشیان نەگرتووەتەوە. لە ڕاستیدا دروستکردنی هەڵەچن بۆ زمانی کوردی ئەرکێکی زۆر قورسە. هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەم کێشانە:

1. نەبوونی کۆدەنگی لە ڕێنووسدا: کاتێک بیروڕاکان لەسەر ڕێنووس جیاوازن، هەندێک جار ئەستەمە بڵێیت وشەکە دروستە یان هەڵە و ئەگەریش هەڵەیە دروستەکەی کامەیە؟
2. ئاڵۆزبوونی مۆرفۆلۆجیی کوردی: بۆ دروستکردنی هەڵەچن بۆ زمانێک وەک ئینگلیزی سەرەتا لیستێک لە وشەکانی ئەو زمانە ئامادە دەکرێت. پاشان دەقەکە دەپشکنرێت و هەر وشەیەک لەو لیستەدا نەبوو ئەوا وەک هەڵە دەستنیشان دەکرێت. بەپێچەوانەی ئینگلیزی، زمانی کوردی مۆرفۆلۆجییەکی زۆر ئاڵۆزی هەیە، واتە وشەکان لە ژمارەیەکی زۆرتری مۆرفیم بە شێوەی پێشگر و پاشگر پێک دێن. بۆ نموونە لە ناوێکی ئاسایی وەک «دار» دەتوانین نزیکەی ٢٨٠٠ وشە دروست بکەین: «دارەکە، دارێک، داری، دارەکانیشماندا، ...» بۆ کارەکان (فعلەکان) وشەی زۆرتریش دروست دەکرێت. هەندێک جار یەک وشەی کوردی بەرامبەرە لەگەڵ یەک ڕستەی ئینگلیزیدا. ئەمە مانای ئەوەیە کە هەرگیز ناتوانین لیستێک لە هەموو وشەکانی کوردی دروست بکەین و دەبێت سیستەمێکمان هەبێت بۆ دابەشکردنی وشە بە مۆرفیمەکانی.
3. کەمبوونی سەرچاوەی دیجیتاڵی خاوێن و بەکەڵک: بۆ هەر کارێکی کۆمپیوتەری لەسەر زمان، پێویستمان بە فەرهەنگ و دەقی زۆری دیجیتاڵی هەیە. بەداخەوە لەچاو زمانەکانی تر، سەرچاوە بۆ زمانی کوردی زۆر کەمترە و ئەوانەش کە هەن بە ڕێنووس و یوونیکۆدی جۆربەجۆر نووسراون و هەڵەی زۆریان تێدایە.

کێشە سەرەکییەکانی دەقی کوردی چین؟

• بەکارهێنانی تەختەکلیل و یوونیکۆدی جۆربەجۆر:

  کۆمپانیا گەورەکانی دروستکردنی بەرنامەی کۆمپیوتەر تا ئەم چەند ساڵەی دواییش پشتیوانیی زمانی کوردییان نەدەکرد. دەبووایە تاکی کورد بە شێوازی ناستاندارد و بە دەستکاریکردنی فۆنت و بەرنامەی عەرەبی و فارسی پیتە تایبەتەکانی کوردیی بنووسیایە. لە ٣٠ ساڵی ڕابردوودا دەقی دیجیتاڵی کوردی بە بەکارهێنانی تەختەکلیل و یوونیکۆدی جۆربەجۆر تایپ کراوە و ئەمە کێشەیەکی زۆر گەورەی لە گەڕاندا دروست کردووە.

• بەکارهێنانی ڕێنووسی جۆربەجۆر:

  بەداخەوە، نووسین بە زمانی کوردی بەتایبەت کوردیی ناوەندی (سۆرانی) زۆر درەنگ دەستی پێ کردووە. لە دەستنووسە کۆنەکانەوە دیارە کە پێش سەدەی بیستەم، دەقی کوردی بە ڕێنووسی فارسی نووسراوە و دانانی پیتی تایبەت بۆ کوردی و ڕێنووسی سەربەخۆ دیاردەیەکی نوێیە. ئەم ئەلفوبێ و ڕێنووسە کە ئێستا کوردیی پێ دەنووسین لەدوای قسەوباس و مشتومڕی زۆری زمانناسان و ئەدیبانی کوردی سەدەی ڕابردوو چەسپاوە و هێشتا لەسەر شێوازی نووسینی هەندێک لە وشەکان کۆدەنگی پێک نەهاتووە.

• بەکارهێنانی شێوەزار و لەهجەی جۆربەجۆر:

  شێوەزار و لەهجەکانی زمانی کوردی جیاوازیی زۆریان هەیە و نووسەرانیش لە کاتی نووسیندا هەندێک جار بە مەبەست و هەندێک جاریش لەبەر ئاشنانەبوونیان بە شێوازی ڕەسمی، وشە و ڕێزمانی لەهجەی تایبەتی خۆیان بە کار دەهێنن.

• نووسینی جۆربەجۆری یەک وشە (بەتایبەت وشەی بیانی):

  جیاوازبوونی شێوازی دەربڕینی دەنگەکان لەنێوان کوردی و زمانەکانی تر و هەروەها لەنێوان لەهجەکانی کوردیدا، بووەتە هۆی نووسینی جۆربەجۆری یەک وشە لە دەقە کوردییەکاندا. ئەم دیاردەیە زۆرتر لە وشەی بیانیدا دەبینرێت، بۆ نموونە ناوی عەرەبیی «مُحَمَّد» بەم شێوازانە دەبینرێت: «محەممەد، محەمەد، موحەمەد، موحەممەد». ئەمە وای کردووە کە لە گەڕانی وێب و دەقی دیجیتاڵی کوردیدا زۆر جاران ئەنجامی دڵخوازمان دەست نەکەوێت. یەکێک لەو هەنگاوانەی ماون بۆ ستانداردکردنی زمانی کوردی ئەوەیە کە لە شێوازی ڕەسمیدا، هەر وشەیەک تەنیا بە یەک جۆر بنووسرێت.

• هەڵەی تایپی:

  لە کاتی تایپی دەقی کوردیدا، بێجگە لەو هۆکارانەی ئاماژەیان پێ درا، لە لێدانی دوگمەکانیش هەڵە ڕوو دەدات. ئەمەش بۆ هەموو مرۆڤێک و هەموو زمانێک شتێکی ئاسایییە.

• هەڵە لە بەکارهێنانی خاڵبەندی:

  نیشانەکانی خاڵبەندی یارمەتی دەدەن کە خوێنەر دەقەکە خێراتر و دروستتر بخوێنێتەوە. بەداخەوە، هەندێک لە نووسەران نیشانەکانی خاڵبەندی بەدروستی بە کار ناهێنن و دەبنە هۆی ئاڵۆزکردنی خوێندنەوە و دەرکەوتنی ناحەزی دەقەکە.